Pokazywanie postów oznaczonych etykietą 405N-Kr. Pokaż wszystkie posty
Pokazywanie postów oznaczonych etykietą 405N-Kr. Pokaż wszystkie posty

poniedziałek, 8 września 2025

Parada tramwajów MPK Kraków 2024 – część druga

 

Wracam do tematu parady tramwajów, która 22 września 2024 przejechała przez Kraków. Tu link do materiału, w którym opisałem prezentowane pojazdy, od „Zeppelina” do warszawskiej „parówki”.

Następny przemieszczał się Konstal 102N nr 203, czyli „wiatrówka”. To rocznik 1969.



Blog Transportowy. Konstal 102N nr 203. MPK Kraków. Parada Tramwajów 2024.
Konstal 102N nr 203 paraduje na nowym torowisku w rejonie dawnego węzła „Wiadukty”. 22.09.2024.


Kolejne paradowały dwa przegubowce. Drugi wyjątkowy, bo to doczepa. 

Konstal 102Na + 102NaD nr 210+155. Oba powstały w 1970 roku, ale przebudowa drugiego z nich na doczepę nastąpiła znacznie później, bo dopiero w 1985 roku. 



Blog Transportowy. Konstal 102Na + 102NaD nr 210+155. MPK Kraków. Parada Tramwajów 2024.

Blog Transportowy. Konstal 102Na + 102NaD nr 210+155. MPK Kraków. Parada Tramwajów 2024.Blog Transportowy. Konstal 102Na + 102NaD nr 210+155. MPK Kraków. Parada Tramwajów 2024.
Wyjątkowy skład przegubowców, czyli Konstal 102Na + 102NaD nr 210 + 155. 


Potem jechał sprowadzony z Wiednia Lohner E1 nr HW101. Rocznik 1968. Ex 4488 Wiener Linien. Pierwszy „Wiedeńczyk” w Krakowie – od 2003 roku, stąd pozostawione czerwone malowanie.



Blog Transportowy. Lohner E1 nr HW101. MPK Kraków. Parada Tramwajów 2024.
Czerwony jak w Wiedniu. Lohner E1 nr HW101. 


Kolejny jechał Konstal 105N. Dokładnie wagony nr 271 + 266. Oba z roku 1975.



Blog Transportowy. Konstal 105N nr 271 + 266. MPK Kraków. Parada Tramwajów 2024.
Konstal 105N nr 271 + 266. 


Za niebieskim składem przemieszczał się Konstal 105NT. To rocznik 1989, początkowo w WPK Katowice, a po zmianach w Przedsiębiorstwie Komunikacji Tramwajowej i finalnie w Tramwajach Śląskich. Cały czas był tam eksploatowany pod numerem 789, który ma nadal. 

Wagon w 2007 roku został wypożyczony do MPK Kraków, gdzie pełnił funkcję holownika. Finalnie, po kilku latach eksploatacji krakowski przewoźnik kupił „tyrystora”. Przywrócono go do stanu z początku eksploatacji w WPK Katowice (wraz z adekwatnym malowaniem) oraz zamontowano aparaturę do odladzania sieci trakcyjnej. Konstal ten pełni zatem dość nietypową funkcję. Jest wagonem techniczno-historycznym.



Blog Transportowy. Konstal 105NT nr 789. MPK Kraków. Parada Tramwajów 2024.
Latem wagon historyczny, zimą techniczny do odladzania sieci trakcyjnej. Konstal 105NT nr 789. 


Kolejny wagon to przedstawiciel starszego taboru liniowego. Można powiedzieć, że stały uczestnik parad, bo regularnie pojawia się jako reprezentant tego typu wagonów. Pozyskany z Norymbergi MAN N8S-NF nr HK459. Rocznik 1977. Ex nr 370 w VAG Nürnberg. W Krakowie od 2011 roku. W początkowym okresie eksploatacji wyróżniał się on pozostawioną niemiecką reklamą, którą woził po stolicy Małopolski przez kilka miesięcy.



Blog Transportowy. MAN N8S-NF nr HK459. MPK Kraków. Parada Tramwajów 2024.
Paradujący MAN N8S-NF nr HK459. 


Za nim jechał przedstawiciel młodszego taboru. Bombardier NGT6-2 nr RP650. Rocznik 2008. Wyróżnia się on nietypowym, białym kolorem wyświetlaczy. To również stały uczestnik parad tramwajów.



Blog Transportowy. Bombardier NGT6-2 nr RP650. MPK Kraków. Parada Tramwajów 2024.
Bombardier NGT6-2 nr RP650.


Następnie paradowała PESA 2014N nr HG936. Rocznik 2015. Za nią jechał Stadler Tango nr HY743 z 2023 roku.



Blog Transportowy. PESA 2014N nr HG936. MPK Kraków. Parada Tramwajów 2024.
PESA 2014N nr HG936. 


Blog Transportowy. Stadler Tango nr HY743. MPK Kraków. Parada Tramwajów 2024.
Stadler Tango nr HY743. 


Następny pojazd był dla mnie zaskoczeniem, bo to zabytek przemieszczający się pośród taboru współczesnego. 

Techniczny Konstal N. Wagon szlifierka oznaczony numerem 304. Rocznik 1954. Ciągnął on wagon towarowy – Lora, na którym umieszczono reklamę parady tramwajów. Wcześniej skład ten pojawiał się na krakowskich torowiskach, promując to ciekawe wydarzenie. 

Lora otrzymała nr 1017. To rocznik 1953. Oto, co na jej temat pisze właściciel, czyli MPK Kraków: „W 1980 roku na potrzeby obsługi w Miejskim Przedsiębiorstwie Komunikacyjnym podjęto decyzję o przebudowie jednego doczepnego wagonu  pasażerskiego pochodzącego z połowy lat 50. XX wieku na wagon otwarty typu „lora” służącego do przewozu ciężkich elementów (silników, przekładni itd.). Wagon poddano przebudowie mocno przebudowując dotychczasowe nadwozie - na wózku wagonu pozostawiono część środkową pudła wagonu, na której zabudowano burty, skrócono pomosty”. Tak doczepa Konstal ND stała się Lorą.



Blog Transportowy. Konstal N + Lora. MPK Kraków. Parada Tramwajów 2024.
Konstal N szlifierka + Lora promująca paradę tramwajów. 



Paradę zakończyła jeszcze jedna PESA 2014N. Wagon nr HG927.



Blog Transportowy. PESA 2014N nr HG927. MPK Kraków. Parada Tramwajów 2024.
Kończąca paradę PESA 2014N nr HG927, czyli drugi wagon tego samego typu. 


Poniżej film prezentujący przejazd parady w rejonie wówczas nowego przystanku „Grodzki Urząd Pracy” przy ul. Łowińskiego. Jak już wspomniałem, miałem problemy z aparatem i niestety nie wszystkie tramwaje nagrałem.

Na początku filmu przez ul. Łowińskiego jedzie Warszawa M20 z MPK Kraków. Później prowadziła ona kolumnę paradujących tramwajów – tam, gdzie torowisko było w jezdni.  





W paradzie nie wzięły udziału wszystkie rodzaje tramwajów krakowskiego MPK. Niektóre zabytki były w delegacji w Warszawie i Poznaniu, a pewnych wagonów eksploatowanych liniowo nie uwzględniono.

Wprowadzenie do kolumny „wszystkiego, co jest” znacznie by ją wydłużyło, zwiększając czas przejazdu. Parada dość mocno ingeruje w funkcjonowanie miasta (czasowe wstrzymywanie ruchu pozostałych pojazdów, pieszych), więc takie działanie jest jak najbardziej zrozumiałe. Tu muszę jednak stwierdzić, że w paradach zawsze brakuje mi wyjątkowego, jedynego na świecie wagonu Protram 405N-Kr. Co ciekawe, dwa dni wcześniej kursował on w miejscu, w którym dokumentowałem paradę – w związku z awaryjną zmianą trasy. Dodatkowe informacje o tym wyjątkowym wagonie tutaj.



Blog Transportowy, Protram 405N-Kr nr HG999, MPK Kraków

Blog Transportowy, Protram 405N-Kr nr HG999, MPK Kraków
Ten tramwaj nie bierze udziału w paradach. Protram 405N-Kr nr HG999. Tu udokumentowany na trasie parady, dwa dni przed nią. Przystanek „Grodzki Urząd Pracy” przy ul. Łowińskiego. Obsługa linii 4, która w związku z kradzieżą sieci trakcyjnej została czasowo skierowana w tę lokalizację. 20.09.2024.


Parada przez Kraków przemieszczała się dość wolno, więc korzystając z komunikacji tramwajowej zdążyłem dotrzeć na skrzyżowanie ul. Dietla z ul. Stradomską, gdzie ponownie dokumentowałem uczestniczące w niej pojazdy. Poniżej nagrany wówczas film. Widać na nim także wspomnianą Warszawę M20.





Kolejna parada tramwajów przejedzie przez Kraków w niedzielę, 21 września 2025.



Wpisy dotyczące MPK Kraków


środa, 2 grudnia 2020

Nowe filmy – listopad 2020

 

Minął kolejny miesiąc, zatem pora na wpis o nowych filmach, które opublikowałem na YouTube, na kanale Lukaszwo – Transport Movies. W listopadzie 2020 były to trzy materiały.

Pierwszy z nich został nagrany 6 września 2013 na warszawskiej stacji metra Świętokrzyska. Najpierw wjeżdża Alstom Metropolis 98B jako pociąg nr 20 (numeracja poszczególnych członów: 2010, 1020, 1019, 1018, 1017, 2009). 

Potem pojawiają się rosyjskie wagony serii 81 jako pociąg nr 03 (numeracja wagonów: 005, 414, 415, 416, 421, 006). Oba składy odjeżdżają w kierunku stacji Młociny.





Drugi film to autobusy kursujące po nadmorskiej włoskiej miejscowości Rimini. Głównie przedstawiciele marki BredaMenarinibus. Pojazdy te będą bohaterami oddzielnego wpisu.

Nagranie powstało w sierpniu 2015 i jest to kontynuacja już prezentowanego filmu o autobusach w Rimini.





Trzeci, ostatni opublikowany w listopadzie 2020 film to tematyka tramwajowa. Tabor MPK Kraków nagrany w Bieńczycach, na al. Andersa. Dokładnie w rejonie przystanków „DH Wanda”. Przede wszystkim przedstawia on starszy tabor, w tym przywrócone do liniowej eksploatacji potrójne Konstale 105Na. Zobaczycie także jedyny na świecie tramwaj Protram 405N-Kr. 

Materiał ten powstał w dniach 23 i 24 września 2020. 






Powyższe tramwaje będą także bohaterami oddzielnego wpisu.



Wpisy z tagiem Solaris


piątek, 19 czerwca 2015

Nowe oznaczenia krakowskich tramwajów


Długi weekend 4–7 czerwca 2015 (w czwartek Boże Ciało) przyniósł sporą zmianę w oznaczeniach krakowskich tramwajów. Wówczas MPK przenumerowało swój cały tabor szynowy. Dzięki temu ujednolicono sposób znakowania pojazdów, które dotychczas woziły na sobie numery trójcyfrowe  lub czterocyfrowe.

Proces ten przeprowadzono wzorem zmiany numerów autobusowych z roku 1999. Wówczas wprowadzono prosty schemat, czyli dwie litery i trzy cyfry. Pierwsza litera to symbol zajezdni, druga model pojazdu, a za nimi kolejny numer taborowy. Dokładnie taką samą zasadę zastosowano względem tramwajów. Ich oznaczenia  zaczynają się teraz od litery H (zajezdnia Nowa Huta) lub R (zajezdnia Podgórze). Sporadycznie zobaczymy literę O, która oznacza ośrodek szkolenia lub T dla taboru technicznego. Na drugiej pozycji umieszczono symbole Z (dla wagonów 105Na i 105NaD), F (dla GT8S), W (dla E1), B (dla C3), L (dla EU8N), K (dla N8S i N8C), P (dla NGT6) i Y (dla NGT8). W oznaczeniach wagonów technicznych na drugiej pozycji występuje litera T.


EU8N i Konstal 105Na, MPK Kraków
W trakcie zmiany oznaczeń po Krakowie jednocześnie kursowały tramwaje ze starymi i nowymi numerami taborowymi. Po lewej EU8N #HL411 (ex 3022), a po prawej trójwagonowy Konstal 105Na #372+373+370, czyli obecny #HZ721+HZ722+HZ723. Pętla Wzgórza Krzesławickie, 5.06.2015.


E1, MPK Kraków
Pierwszy z krakowskich wagonów E1. Obecnie to #HW101, ex #101. Al. Andersa za rondem Kocmyrzowskim. Linia 16, kierunek Kopiec Wandy. 6.06.2015.


Bombardier NGT8, MPK Kraków
Wagony NGT8 oznaczono jako RY8xx. Tu #RY813, czyli dotychczasowy 2063. Ulica Starowiślna, kurs linii 50 w stronę pętli Krowodrza Górka. 7.06.2015.


Duewag GT8S, MPK Kraków
Duewagi GT8S teraz oznaczone są jako RF3xx. Prezentowany wagon to #RF310, czyli dawny #3047. Obsługa linii 23 w stronę Czerwonych Maków. Ulica Kalwaryjska, 7.06.2015.


E1, MPK Kraków
Nie wszystkie wagony typu E1 przenumerowano na zasadzie dodawania do starego numeru liter HW lub RW. Prezentowany #HW166 to nie ex #166, lecz dawny #160. Tu jako linia 21 na pętli Pleszów. 10.06.2015.


C3, MPK Kraków
Wagony doczepne typu C3 oznakowano literami HB i RB. Tu pojazd #HB521, czyli dawny #581. Prowdzi go wagon silnikowy #HW121, ex #121. Przy okazji zmiany oznaczeń tabor otrzymał okolicznościowe naklejki związane z obchodami 140-lecia Komunikacji Miejskiej w Krakowie.


Duewag GT8S i Konstal 105Na, MPK Kraków
Po wyremontowanym torowisku na pl. Centralnym jedzie GT8S #RF325 (ex 3062) na linii 16 w kierunku Mistrzejowic. Mija się z nim trójskład 105Na #HZ718+HZ719+HZ720, czyli ex #492+432+431 jako linia nr 4 do Wzgórz Krzesławickich. 10.06.2015.


Protram 405N-Kr i EU8N, MPK Kraków
Krakowski „rodzynek”, czyli Protram 405N-Kr. Tu jeszcze w dawnym oznaczeniu 4001. Jego obecny numer to HX999. Obok EU8N #3036, czyli teraz #HL425. Pętla Wzgórza Krzesławickie, 25.05.2015.


N8C-NF, MPK Kraków
Wagony N8C-NF oznakowano jako HK451-HK453 i HK462. Taki sam system znakowania (HK4xx) zastosowano dla N8S-NF. Na zdjęciu jeszcze w starym oznaczeniu N8C-NF #3072, czyli obecny #HK452 jako linia nr 2 do pętli Salwator. Końcowy odcinek trasy, ul. Kościuszki. 25.05.2015.


Duewag GT8C, MPK Kraków
Jedyny Krakowski wagon GT8C, czyli wzbogacony o niskopodłogowy środkowy człon GT8S #3050 to obecny #RF313. Linia nr 3 w stronę Nowego Bieżanowa, ul. Pawia. 20.12.2014.


Bombardier NGT6, MPK Kraków
Bombardier NGT6 #2022 jako jadąca objazdem linia 8 do Bronowic Małych. Teraz to #RP622. Ulica Basztowa, 30.05.2015.


Blog Transportowy na YouTube, kanał Lukaszwo - Transport Movies

Blog Transportowy na Facebooku

czwartek, 24 maja 2012

Jeszcze o Protramie 405N-Kr z MPK Kraków


Wracam do wcześniejszego wpisu o premierze liniowej wagonu nr 4001, czyli Protramu 405N-Kr z MPK Kraków. Pojazd ten już na stałe zadomowił się na krakowskich ulicach. Jednak wbrew wcześniejszym planom długo nie zagościł na linii nr 1. Po krótkim epizodzie na trasie nr 50 (Kurdwanów – Krowodrza Górka przez tunel) trafił na docelową linię nr 4 (Wzgórza Krzesławickie – Bronowice Małe), mimo że nie zakończono jeszcze wymiany rozjazdów w rejonie węzła przystankowego „Teatr Bagatela”.


Protram 405N-Kr na pętli Wzgórza Krzesławickie
Protram 405N-Kr #4001 jako linia nr 4 na pętli Wzgórza Krzesławickie. Po lewej zmodernizowany skład E1+C3 #111+571 na linii nr 1.


Kolejny etap prac torowych węzła „Teatr Bagatela” zaowocował utworzeniem linii czasowej 73, będącej połączeniem tras nr 4 i 13, czyli ze Wzgórz Krzesławickich do „Teatru Bagatela” i dalej przez pl. Wszystkich Świętych i ul. Starowiślną do Bieżanowa Nowego. Nowa linia została uruchomiona w okresie od 13 do 27 maja 2012. Do jej obsługi wyznaczono najdłuższe pociągi tramwajowe, czyli jeżdżące na liniach nr 4 i 13 składy 3x105Na. Tak przez wszystkie dni, za wyjątkiem niedziel, kiedy to 73 obsługiwały składy 2x105Na i ex wiedeńskie E1+C3. Wśród najdłuższych nie mogło zabraknąć też wagonu nr 4001, który zadomowił się na tymczasowej trasie, kursując nawet w niedziele.


Protram 405N-Kr  #4001 na przystanku Lubicz
Protram 405N-Kr #4001 jako linia 73 na przystanku Lubicz przy ulicy o tej samej nazwie. Kierunek Bieżanów Nowy. Za nim ex wiedeński E1 #171 na linii 15.


Poniżej film nakręcony na przystanku „Dworzec Główny” przy ul. Lubicz. Protram na linii 73 (kierunek Bieżanów Nowy) wyjeżdża spod wiaduktu i odjeżdża w stronę przystanku „Basztowa LOT”.



piątek, 20 kwietnia 2012

Protram 405N-Kr już na linii


W lipcu 2011 roku pisałem o ciekawym przetargu ogłoszonym przez MPK Kraków. Dotyczył on zbudowania jednoprzestrzennego, wieloczłonowego wagonu tramwajowego, który powstanie z modernizacji trzech wagonów 105Na. Najkorzystniejszą ofertę złożył wrocławski Protram.

O nowym pojeździe co jakiś czas było głośno w mediach. Najpierw zachwycano się tym, że powstanie taki niecodzienny, jednocześnie najdłuższy w Polsce wagon tramwajowy. Potem wspominano o wynikających z przetargu terminach, których dotrzymanie stawało się niemożliwe. Wreszcie, kiedy 405N-Kr był gotów (choć jeszcze w fazie testów) rozpoczęto prezentację nowego pojazdu. Jego zdjęcia pojawiły się w prasie oraz na znanych portalach internetowych. Stacje radiowe w głównych wydaniach wiadomości wspominały o najdłuższym w Polsce tramwaju, a w Internecie można było obejrzeć filmiki przedstawiające pojazd w ruchu. Wciąż jednak nie było wiadomo, kiedy nowość ta trafi z Wrocławia do Krakowa. Terminy zmieniały się, ale w końcu na początku marca 2012 rozdzielony na dwie części Protram 405N-Kr został na lawetach przywieziony do krakowskiego MPK.

Rozpoczęły się jazdy próbne. Nowy wagon zaliczał kolejne fragmenty krakowskiej sieci tramwajowej, a media znów się nim zachwycały. Pojawiały się przeróżne tytuły, np. jedna ze stacji radiowych pisała na swoich stronach o „gigantycznym tramwaju” (następnego dnia było już „najdłuższy tramwaj w Polsce”). Przy okazji testów wyszło, że konieczne są pewne zmiany – przeróbki. To oczywiście oddaliło datę pierwszej jazdy z pasażerami. I tak zaczął się kwiecień, a nawet jego połowa. Temat Protramu stał już się na swój sposób nudny. Wiadomo, że jest, że trwają testy, że pojawia się w różnych rejonach Krakowa (nawet żona mi doniosła, że gdzieś go widziała) i że za jakiś tam czas będzie obsługiwał linię nr 4. I tak do wczoraj, czyli do 19 kwietnia. Wówczas stało się – oficjalnie zaprezentowano nowy pojazd dziennikarzom i włodarzom miasta, jednocześnie ogłaszając, że od 20 kwietnia rozpocznie on regularne jazdy na linii. Na początek wybrano trasę nr 1 (Wzgórza Krzesławickie – Salwator), bo preferowana nr 4 nie jest jeszcze w pełni gotowa – prace torowe w rejonie przystanków „Teatr Bagatela”.

I tak nastał piątek 20 kwietnia. Pętla Wzgórza Krzesławickie, godzina 6:50, może kilka minut wcześniej. Na torze zewnętrznym ustawiła się brygada 1-07, którą obsługiwał właśnie Protram 405N-Kr. Nowy, długi wagon budził zdziwienie wśród pasażerów przyzwyczajonych do składów E1+C3 standardowo obsługujących linię nr 1. Niektórzy robili zdjęcia komórkami. Były też osoby „profesjonalne”, czyli korzystające z aparatów fotograficznych. Przez czysty przypadek w tym gronie znalazłem się też i ja. Niestety ruch pieszych był dość duży, a przy kabinie ustawili się pracownicy MPK, więc mam tylko zdjęcia z ludźmi (czekać nie mogłem – musiałem tym tramwajem jechać i to nie ze względów hobbystycznych).


Protram 405N-Kr
Protram 405N-Kr oczekuje na pierwszy kurs z pasażerami - planowy odjazd 6:53, pętla Wzgórza Krzesławickie.


I jeszcze takie spojrzenie na ścianę przednią:


Protram 405N-Kr


Jedynie tylne zdjęcia wyszły mi bez „przeszkadzaczy”:


Protram 405N-Kr


I widok na wnętrze – ostatni człon. Co ciekawe, w tym oznaczonym jako 4001 wagonie są aż dwa automaty biletowe. To jedyny taki przypadek w Krakowie, który oczywiście jest związany z długością pojazdu.


Wnętrze tramwaju Protram 405N-Kr


Zająłem miejsce i czekałem na pierwszy kurs z pasażerami. Planowo miał on nastąpić o 6:53, ale tramwaj ze Wzgórz odjechał z małym, kilkuminutowym opóźnieniem. Wrażenia z jazdy – zbyt krótko jechałem, aby oceniać. Faktem jednak jest, że podróż nowym i czystym pojazdem to przyjemność.

Na koniec Protram odjeżdżający z przystanku „Teatr Ludowy” na ul. Kocmyrzowskiej. Po lewej tradycyjna obsługa „jedynki”, czyli ex wiedeński skład E1+C3.


Protram 405N-Kr i SGP E1

sobota, 1 października 2011

Po przetargach


Niedawno pisałem o dwóch tramwajowych przetargach ogłoszonych przez MPK Kraków. Znane są już ich wyniki.

I tak wagon N8S nr 3066 pozostanie w stanie niezmienionym, bo cena najkorzystniejszej oferty przekroczyła kwotę przeznaczoną na sfinansowanie zamówienia.


Wagon N8S #3066 odjeżdża z przystanku „Plac Wszystkich Świętych”


Natomiast nowy wagon 405N-Kr zostanie zbudowany przez firmę „Protram” z Wrocławia. Ofertą 6 765 000 zł brutto przebiła ona propozycję poznańskiego Modertransu – MPK nie podało, jaką kwotę oferował ten drugi podmiot.

środa, 13 lipca 2011

Tramwaj typu 405N-Kr


Krakowskie MPK zamierza stworzyć kolejny nowy model tramwaju. Ostatnie dzieło to EU8N, którego liczebność stale rośnie. Podstawą do przebudowy są sprowadzone z Wiednia wagony E6, co było już opisywane na Blogu Transportowym.

13 lipca br. na swojej stronie internetowej krakowski przewoźnik ogłosił przetarg na: Wykonanie modernizacji trzech tramwajów 105Na na jednoprzestrzenny, wieloczłonowy z niską podłogą tramwaj „405N – Kr”. Brzmi bardzo ciekawie. Zaglądając do załączonego pliku pdf dowiadujemy się między innymi, że do przetargu mogą stanąć wyłącznie wykonawcy, którzy wykażą się doświadczeniem w wykonywaniu modernizacji lub produkcji minimum trzech egzemplarzy tramwajów. Pojazdy powinny mieć napędy prądu przemiennego i zastosowane elementy niskiej podłogi. Termin składania ofert wyznaczono na 23 sierpnia br. Natomiast data ostatecznego odbioru wagonu 405N-Kr to 30.12.2011.

Przyznam, że jestem wyjątkowo ciekaw, kto wygra i co zrobi z trzech „stopiątek”. Poniżej klasyczny skład 3x105Na.


Konstal 105Na, MPK Kraków
Przykładowy trójwagonowy Konstal 105Na.


Więcej informacji na stronie MPK Kraków.